Meer over lokale referenda.

GraverMaat: Nu er in Grave een voorstel naar de raad gaat om een lokaal referendum te gaan houden plaats ik hier meer informatie over dit onderwerp.

Op de website van de Lokale Democratie staat een Handreiking voor de organisatie en inrichting van lokale referenda.

Hieronder enkele onderwerpen die behandeld worden:

Stappen in het proces van een lokaal referendum.

Voordat een referendum kan plaatsvinden, moeten de spelregels en de procedure duidelijk zijn. Dat voorkomt problemen en gedoe tijdens het proces. Een referendumverordening dient meestal als leidraad.
Die bevat minstens bepalingen over de vraag-antwoordformulering, de procedure, eventuele geldigheidsdrempels, de stemming en de noodzakelijke strafbepaling(en). De modelreferendumverordening van VNG en de vele bestaande gemeentelijke verordeningen kunnen daarbij als inspiratie dienen.

Initiatieffase.

Het initiatief voor een raadplegend referendum komt van (een meerderheid van) de gemeenteraad. Het initiatief voor een raadgevend referendum komt van de burgers. Die zullen daarvoor genoeg ondersteunings­ verklaringen moeten verzamelen binnen een termijn die is vastgelegd in de referendumverordening. Dat gebeurt meestal in twee fasen. In de inleidende fase moeten initiatiefnemers een relatief bescheiden aantal steunverklaringen indienen (vaak minder dan 1 procent van het electoraat of gelijk aan de kiesdeler van de laatstgehouden raadsverkiezingen). Meestal is hierna de raad aan zet. Die oordeelt of het verzoek ‘referendabel’ is door het te toetsen aan de uitzonderingsgronden in de verordening. Bij een positief oordeel én voldoende ondersteuningsverklaringen krijgen de initiatiefnemers in een definitieve fase de tijd om een groter aantal ondersteuningsverklaringen te verzamelen (bijvoorbeeld 5 procent van het electoraat of een aantal maal de kiesdeler van de raadsverkiezingen).

Organisatiefase.

Bij voldoende steun vanuit de lokale samenleving en met instemming van de gemeenteraad kan het referendum doorgaan. Het college en de gemeenteraad moeten vervolgens kiezen voor een vraag­antwoord­ formulering, een datum prikken waarop het referendum wordt gehouden, zorgen voor de praktische organisatie (huur, inrichting en bemensing van stembureaus, stempassen) en afspraken maken over een eventuele campagne.

Vaak staat een onafhankelijke referendum­ commissie de raad en het college bij. De commissie – met deskundigen uit wetenschap, maatschappij en bestuur – adviseert het bestuur over de procedure en de voorlichting, ziet toe op een deugdelijk verloop van het proces en speelt een rol bij (eventuele) klachten­ afhandeling. Het gemeentebestuur laat zich de praktische organisatie en de communicatie vaak ook bijstaan door de griffie en ambtelijke afdelingen als burgerzaken en communicatie.

Campagnefase

Om een referendum te laten slagen is het van belang dat de gemeente de kiezers voorlicht over het referenduminstrument en de inhoudelijke kwestie waarover de burgers mogen oordelen.
De gemeente moet de inhoudelijke argumenten voor en tegen de kwestie tijdig onder de aandacht van de kiezer brengen, zodat die een rol kunnen spelen in het maatschappelijk debat en de kiezer er zijn oordeel over kan vormen.

Andere aspecten die aandacht krijgen in de voorlichting zijn de vraagstelling en de antwoordcategorieën, de datum van het referendum, de reden daarvoor. De inhoudelijke argumenten voor en tegen de kwestie moeten tijdig onder de aandacht gebracht worden. En eventuele geldigheidsdrempels moeten benoemd worden. Ook is het verstandig de kiezers op de hoogte te brengen van het vervolgproces: wanneer beslist de raad naar aanleiding van de referendumuitslag?

Besluitvormingsfase

Het tellen van de stemmen en het vaststellen van de stemverhouding gaat bij een referendum sneller dan bij gewone verkiezingen, want een referendum kent veel minder keuzemogelijkheden. De gemeente presenteert de voorlopige uitslag op de dag van de stemming zelf. Het centraal stembureau maakt de uitslag enkele dagen later definitief. Vanwege het adviserende karakter van het referendum is daarna de raad aan zet. De raad besluit naar aanleiding van het referendum en koppelt het besluit terug naar de bevolking.

Evaluatiefase

Na afloop van de stemming is het gebruikelijk om terug te kijken op het proces. Hoe is het referendum verlopen? Wat heeft de gemeente ervan geleerd? In hoeverre zijn de vooraf geformuleerde doelen bereikt? De evaluatie kan worden uitgevoerd door de referendumcommissie, de ambtelijke organisatie en/of externe onderzoekers.

Praktische lessen uit eerdere lokale referenda.

Voorafgaand: de spelregels van het referendum

• Zorg voor een heldere, duidelijke referendum- verordening, die zoveel mogelijk aansluit bij de Kieswet.
• Besteed zorg aan de kritieke onderdelen van de referendumverordening: de vraag­antwoord­ formulering, de stemprocedure, het geldigheids­ quorum en de uitzonderingsgronden.
• Omschrijf de taken van de onafhankelijke referen­ dumcommissie in de verordening en bepaal of die een ad­hoc­ of een permanent karakter heeft.
• Stel bij de instelling van de referendumcommissie een reglement vast dat haar taken en werkwijze regelt. Overweeg de commissie te belasten met klachtenafhandeling naar aanleiding van het referendumproces.
• Leg vast wie binnen het college van B&W verantwoordelijk is voor welk deel van het referendumproces. Beleg de verantwoordelijkheid voor de voorlichting over het proces en de inhoudelijke campagne bij voorkeur niet bij dezelfde persoon.
• Zorg ervoor dat de griffie of het centraal stembureau voldoende tijd heeft om de geldigheid van de ingediende ondersteuningsverklaringen bij een raadgevend referendum te controleren. Neem daarover een bepaling op in die verordening.

Campagnefasie

• Zorg dat er voldoende tijd beschikbaar is tussen het besluit tot het houden van de stemming en de stemming zelf voor het voeren van een campagne. Voor de start van de campagne moet duidelijk zijn wat de antwoordcategorieën precies inhouden.
• Laat raadsfracties, indien gewenst, actief deelnemen aan de campagne voor een referendum.
• Organiseer een uitslagenavond waarop de voorlopige uitslag wordt gepresenteerd.
• Neem in het communicatieplan voor de stemming maatregelen op ter bevordering van de berichtgeving
  over het referendum in de media.
• Communiceer de stemvraag, antwoordalternatieven en stemprocedure tijdig en actief naar de bevolking.
• Informeer burgers over de argumenten om voor dan wel tegen (of voor een van de alternatieven) te stemmen bij het referendum.
• De gangbare weg is via een huis aan huis verspreide referendumkrant.

Voorbeelden lokale referenda uit de afgelopen jaren.

In Landerd werd in 2015 een referendum over de bestuurlijke toekomst gehouden. De opkomst was 52,06 %.

Voor de herindelingsvariant was 52,23 %.

In Haren werd in 2014 een referendum gehouden over een gemeentelijke herindeling. De opkomst was 74,53 %.

Tegen was 74,09 %.

In Harlingen werd in 2013 een referendum over de gemeentelijke herindeling. De opkomst was 40,45 %.

Tegen was 80,19 %.

Welke alternatieven zijn er voor het referendum?

Burgerraadplegingen.

Bij dit alternatief krijgen burgers bijvoorbeeld een vraag voorgelegd. Soms kunnen ze die digitaal beantwoorden. Dit alternatief is minder formeel dan een referendum.

Petities

Burgers kunnen uit eigen beweging een petitie aan het gemeentebestuur aanbieden om hun zorgen over een bepaalde kwestie te uiten of een onderwerp op de agenda te zetten. Ook dat gebeurt steeds vaker digitaal, bijvoorbeeld via www.petities.nl.

Surveyonderzoek of enquête

In het geval van surveyonderzoek zetten commerciële instanties volgens wetenschappelijke methoden opgestelde, representatieve vragenlijsten onder burgers uit. De resultaten geven een representatief beeld van de mening van burgers. Deze methode is tevens geschikt om meerdere onderwerpen gelijktijdig bij burgers uit te vragen.

Meer informatie over lokale referenda op:

www.lokale-democratie.nl/handreiking lokale referenda. Of op de VNG website.