Gastcolumn Ben Bongaards 71: Historie en hysterie

In principe ben ik niet voor erfopvolging. Het is een
element in onze constitutie dat stamt uit de tijd toen de grondwet nog niet
bestond en de rechten van het volk op de almacht van de koning bevochten moesten
worden. Het staat haaks op het gekozen staatshoofd als sluitsteen van een
democratisch bestel. Vanuit de praktijk van onze samenleving is het echter mijn
intuïtie dat de principieel wat wringende staatkundige verhoudingen mogelijk
wel heel goed passen bij ons land dat al sinds het ‘Plakkaat van Verlatinghe’
in de kern een republiek is. Genoemd plakkaat was de officiële scheidingsakte
tussen de republiek en de Spaanse koning. Zeker nu ons land zich meer en meer
lijkt te laten leiden door de waan van de dag, is het constitutionele
koningschap een goede stabiliserende factor. Als je dit combineert met een
nieuwe koning die er alle vrede mee heeft dat het pleit inmiddels geheel
beslecht is ten gunste van het volk en zijn vertegenwoordigers, kun je daarin
mijn intuïtie bevestigd zien. Maar natuurlijk laat dat onverlet dat er heel divers
over wordt gedacht en dat iedereen recht heeft op zijn eigen mening. Het zou in
mijn ogen een goed ding waard zijn als meer mensen in dit opzicht hun mening
zouden willen en kunnen toetsen aan meer kennis van zaken. Hoewel ik besef dat
deze wens op zichzelf op gespannen voet staat met democratische principes. Dat
kun je onder meer afleiden uit de geschiedenis waarin het actieve en passieve
kiesrecht steeds meer een recht is geworden van ons allen.

Plechtigheden als de troonsafstand van de koningin en de
inhuldiging van de koning zijn, ondanks die innerlijke tegenstrijdigheden, toch
een feest van de democratie. We hebben dat kunnen merken aan de toespraken
zowel van Beatrix als van Willem Alexander waarin beide hun onbetwistbaar
democratische instelling hebben getoetst aan de grondwet en de verhoudingen
zoals ze gegroeid zijn.

U hebt de titel boven mijn verhaal gelezen, ‘historie en
hysterie’. We zijn, bijna in zijn volle omvang getuige mogen zijn van het gebeuren
van de overdracht. In grote lijnen was dat een prachtige uitzending met alle
mogelijke informatie. Over genoemde staatkundige facetten en alle
plichtplegingen en tierelantijnen er omheen.
Wat mij in toenemende mate irriteerde in de marathonuitzending was de
buitenproportionele aandacht voor emoties. Bij iedere zin van koningin en
koning leek vooral aandacht te zijn voor de toon waarop en de emotie waarmee
zaken gezegd en gedaan werden. Je hoeft dat niet weg te vlakken maar als je bij
iedere uitgesproken zin wordt lastiggevallen met wat verslaggever aan emoties
meent te ontwaren, ga je, ga ik althans, na verloop van tijd kokhalzen. Temeer
omdat het dan ook enkel gaat om de standaard emoties die er dik bovenop liggen,
een traan, natte ogen, een knipoog. Terwijl alle minder obligate ‘emoties’ niet
eens opgemerkt lijken te worden. Ik heb bijvoorbeeld niet gehoord wat iedereen
ook voelde, dat Willem Alexander tot in zijn tenen geconcentreerd was en de
gezworen eed zichtbaar uiterst serieus nam. Je hoorde nauwelijks vaststellen
wat iedereen met zijn ogen dicht kon zien, dat we met onze koning en koningin
te maken hebben met een warm menselijk gezin, een vader en moeder die bij alles
wat ze doen de kinderen vanuit de ooghoeken volgen. Met trots, bevestiging,
warmte. Je zag Beatrix met haar kleindochters in de weer. Dat werd opgemerkt in
de commentaren maar dat we hier en passant een inkijkje hadden in de kern van
de rolwisseling die had plaatsgevonden, hoorde je nauwelijks. Willem Alexander bloedserieus
in de rol waarvan de last van Beatrix’ schouders was gegleden op het moment dat
ze haar handtekening gezet had onder de abdicatie. Het koningschap kent zeker
privileges maar die wegen niet op tegen de last die mensen daarmee op de
schouders gelegd wordt. Dat is overigens ook een zeer valide argument tegen het
erfelijk koningschap, het doorlopend leven in een glazen huis met een
buitenproportionele aandacht voor wat er mis gaat.

Tv-presentatoren lijken, vind ik, wat al te erg op hun
collega’s van de radio. Ze zouden zich er meer van bewust moeten zijn dat wij
alles wat zij zien, ook zien. Het is niet nodig de emoties te benoemen of te
duiden. Dat kunnen wij allemaal even goed als zij. En veel genuanceerder ook
nog eens een keer, omdat wij rustig zitten te kijken en zij al kijkende ook hun
werk moeten doen. Goed dat ze, als dat aan de orde is, onze ogen in een
bepaalde richting sturen maar dat hoeft niet steeds de meest obligate richting
te zijn. Het is dubbelop te wijzen op zaken die we zelf kunnen zien en het is
een gemis dat ze slechts sporadisch het tegenovergestelde doen, ons oog leiden
naar de bijzondere zaken die ons zouden ontgaan als ons oog er niet naar toe
geleid wordt.

Voor mij en veel landgenoten is het per saldo een prestatie
van formaat dat alles redelijk vlekkeloos is verlopen en dat we er met z’n
allen een prachtig nationaal gebeuren van hebben gemaakt. Compleet met een zee
van oranjegekte en –uitgelatenheid die daarbij horen. We zijn het in toenemende
mate erover eens dat onze eenheid gelegen is in de gedeelde liefde voor de
zwaar bevochten verscheidenheid waarin ieder zijn eigen rol kan en mag spelen. Ook
dat is gegroeid uit de kansen die ons systeem ons geeft. We zijn het erover
eens dat we het nooit eens zullen zijn. Het systeem moet de speelruimte bieden
voor een voldragen democratie maar we lijken die vooral te moeten zoeken in de
ruimte die we elkaar gunnen. Daaraan
lijkt het nogal eens te ontbreken. Dat is de kern van de democratie. Als we die
serieus nemen, zien we de lusten, te
kunnen zeggen en doen wat ons goeddunkt, maar ook de lasten, dat daar onlosmakelijk bij moet horen dat we ons goed
informeren en naar elkaar luisteren. Daartoe verplicht democratie ons immers
ook. Die is zwaar bevochten door onze voorouders en verdient dat wij haar ten
volle serieus nemen en trachten te vervolmaken.